Neobično me raduje da se „Oslobođenje Skoplja“ vratilo na pozornice. To remek-djelo Dušana Jovanovića naprosto ne smije nestati iz naših memorija. Niti se nove generacije smiju lišiti šanse da ga upoznaju.
Riječ je o vanserijskom ulogu etičkog i estetskog poštenja kojeg je 1977. godine, tada 38-godišnji dramatičar Dušan Jovanović, uložio u trajno kovanje slobode . U revoluciju koja nepresušno teče u evoluciji čovječnosti. Stalno propitujući onu krhku opnu na kojoj se odvajkada razdvajaju oslobodioci i tlačitelji. Odnosno, tragajući za paradoksom u kojem to stadiju i zašto, sloboda odustane, posrne i pretvori se u svoju krvavu antitezu. „Oslobođenje Skoplja“ jedna je od najbitnijih drama ikada napisanih na području Jugoslavije. A, bogme, po svojim artističkim i ljudskim poslanjima dostojna i najrazmaženijih svjetskih antologija. Nažalost, nad ovom se magnadramom, u smislu novih istraživanja njezinih okeanskih dubina (izuzev odličnog filma iz 2016., rađenog prema Jovanovićevom predlošku u režiji Radeta i Danila Šerbedžije) spustio talog zaborava. Kao da smo Slobodu o kojoj ona tako herojski pjeva, zauvijek osvojili. A nismo. Zato je prevažna činjenica da su baš u ovom apokaliptičnom aprilu 2022. godine, Narodno pozorište Niš i Narodno pozorište Leskovac, zajedničkim snagama, u režiji Gorčina Stojanovića, vratili „Oslobođenje Skoplja“ pod reflektorsko usijanje našeg smisla.
Jovanovićeva drama je srčano atomsko sklonište pod kojim se svi mi ovdašnji dramatičari, od Vardara do Triglava, grijemo i doživotno učimo. Ključan detonator za njezino bivstvovanje aktivirao se u zagrebačku jesen 1977. Tada su Ljubiša Ristić, Nada Kokotović, Rade Šerbedžija i Dušan Jovanović osnovali KPGT (Kazalište-Pozorište-Gledališče-Teatar), dalekosežni futuristički pokret i vizionarsku mrežu stvarnosne održive utopije. Objedninjenu zajedničkom žudnjom neimarskih pozorničkih energija Jugoslavije. Bila je to istinska multikulturalnost ludičkog vriska. Do danas nenadmašena kulturna industrija čije se visoke peći (zahvaljujući Ristićevoj beogradskoj šećeranskoj bazi) još uvijek nisu ugasile. Nego plamte poput svevremenske žudnje.
Za svoje rođenje KPGT-gerila amblematski je odabrala „Oslobođenje Skoplja“. U jednom oronulom skrajnutom gornjogradskom zagrebačkom dvorištu, drama je praizvedena u junu 1978. Majstorskom, ingenioznom režijom Ljubiše Ristića, otpečaćen je i pušten simfonijski duh skupo plaćene luzerske slobode. Postavši memorija najcjenjenije predstave (između ostalog nagrađena i prestižnim američkim Obijem) jugoslavenskih prostora svih vremena. Jovanovićevu i Ristićevu moćnu krhotinastu dramsku poeziju prvi put sam gledao nešto docnije – polovinom osamdesetih u subotičkoj sinagogi. Otisak kojim su me plemenito žigosali Rade Šerbedžija, Inge Appelt i Perica Martinović, tetovirajući mi na srce Dušanovu skrutnutu elegiju o grijesima, zločinima i oprostima, nosim zauvijek, kao jedan od najpresudnijih temeljaca svog života.
Igrom sudbine, KPGT-ovske partizanske brigade su posljednji put ginule za „Oslobođenje“ u Lenjingradu, 1990. U velikoj, za cijelo čovječanstvo bitnoj zemlji Rusiji. Onoj u čijoj su se historiji smjenivale Barabe, proizvođači masovnog terora, i Ljudine, neimari koji su vodili bitke za slobodu prezrenih na svijetu. Zato je comeback „Oslobođenja“ melem na sve naše jedva pokrpane rane.
